4/10. yüzyılda Bağdat(topgrafya, toplumsal yapı, gündelik hayat)

Abstract

Ebû Ca‘fer el-Mansûr tarafından 149/766 yıllında Dicle Nehri’nin batı sahilinde kurulan Bağdat, yüzyıllar boyunca İslâm dünyasının ilim, sanat, kültür ve ticaret merkezi olmuştur. Yarım asırlık Sâmerrâ dönemi [221-279/766-892] dışında, kuruluşundan 1258’deki Moğol işgaline kadar Abbâsîlere başkentlik yapmıştır. Mîlâdî onuncu asrın başında Halife Mansûr’un kurduğu Dâirevî Şehir [elmedînetu’l- mudevvera], merkezî özelliğini kaybetmiş, Mu‘tazıd’dan sonra gelen halifelerin tamamı doğu yakasındaki saraylarda ikamet etmişlerdir. Bu yüzyılın başında yaşanan köklü değişim sonucunda Bağdat’ın nüfus ve iskânının ağırlık merkezi doğu yakasına kaymıştır. Bu durum, 334/946’da başlayan Bağdat’taki Büveyhî hâkimiyeti döneminde de devam etmiştir. Şehrin imar ve iskânında yaşanan bu değişim etnik, dînî ve sosyal zümreleri etkilemiştir. Siyâsî, iktisâdî ve kurumsal yapılarda görülen gerileme toplumsal hayattaki değişikliklerin başlıca sebebini oluşturmuştur. 324/935’ten itibaren halifenin idârî, mâlî ve askerî bütün yetkilerini emîru’l-umerâlara bırakması askerî ve ekonomik güce sahip olan unsurlar arasında rekabete neden olmuş ve Büveyhîler’in Bağdat’ı ele geçirmelerine yol açmıştır. Halifelik üzerindeki bu tahakküm Abbâsî saray protokollerinde, üst düzey atamalarda ve idârî-mâlî yapıda bir kırılma noktası meydana getirmiştir. Bu sebeple Halife Râzî’nin, ordu ve mâliyeyi bizzat idare eden, nedimleriyle [nudemâ’] birlikte oturup onlara ihsanlar dağıtan ve selefleri gibi giyinen son halife olduğu vurgulanmıştır. Bütün bu gelişmeler, giyim kuşamdan yeme içmeye, bir saray geleneği olan sürek avından oyun ve yarışlara kadar gündelik hayat pratiklerinde de önemli bir dönüşüme yol açmıştır.

Baghdâd, which was established by Abû Ja‘far al-Manṣûr in 149/766 in the west bank of the River Tigris, had become a center of science, art, culture and trade for centuries. Except Sâmarrâ period [221-279/766-892], it remained as ‘Abbâsid capital from its establishment to the Mongol invasion in 1258. In the beginning of the 4/10th century, the Round City [madîna al-mudawwara] established by the ‘Abbasid caliph al-Manṣûr had lost its central feature. The caliphs after Mu‘taḍid had settled in the palaces on the east side of the city. Such a radical change that occurred in the beginning of this century had resulted in the movement of the population density and the settlement to the east side, which had also continued during the Buwayhid period after 334/946. This change in the public works and the housing had affected ethnic, religious and social groups. The decline in the political, economic and constitutional structures had formed the mother lode of these changes in the social life. From 324/935, entrusting of the administrative, financial and military powers of the caliph to commander-in-chiefs of the army [amîr al-umarâs] brought about a rivalry amongst the influential elements. Thus, this rivalry triggered the invasion of Baghdâd by the Buwayhids. This oppression over the caliphate had originated a breaking point in the many areas, such as in the rules and regulations of the ‘Abbasid court, the appointments to the high-level offices and the administrative-financial structures. Therefore, a familiar ‘Abbâsid caliph’s profile disappeared, such as the caliph al-Râḍî’s profile, who governed personally the army and finance, sat with his courtiers [nudamâ’], distributed them presents and gifts, and dressed like his predecessors. All these events provoked an important transformation in the daily life practices, ranging from costume to food and drink, from hunting to indoor and outdoor games.