Ebu’l-Kāsım el-Hasen b. Muhammed b. Habîb en-Nîsâbûrî, Ukalâu’l- Mecânîn (Akıllı Deliler)

Abstract

Yaşlılar ve fakirler gibi psikiyatrik hastalar ve zihinsel engelliler de toplumların inkâr edilemez bir gerçeğidir. Görme ve işitme engellilerin yanı sıra zihinsel engelli hastaların da sosyal hayata rehabilite edilmesi, bugün olduğu gibi insanlık tarihi boyunca vicdanını yitirmemiş milletlerin1 sorumluluğu olmuştur. Engellilere karşı insan yaratılışının fıtri tepkisi olan “şefkat” ve “merhamet”, fıtratın tercümanı olan İslamiyet’in de tavizsiz ve istisnasız bir surette emrettiği hususlardan olmuştur. Gerek Kur’ân ayetleri gerekse sevgili Peygamberimizin (s.a.v.) sünneti bizi onlara karşı var gücümüzle yardıma, merhamete teşvik etmektedir. Bu hassasiyetin bir sonucu olarak İslam toplumunun her kesimi ile yakından alakadar olan ulema ve üdeba da sorumluluk bilinci ile hareket etmiş ve toplumun “musibete maruz” kesimlerine farklı bakış açılarından teselli amaçlı telifatta bulunmuşlardır.3 Bu âlimlerden birisi de İbn Habîb en-Nîsâbûrî (Neysâbûrî) (ö. 406/1016)’dir. Çok yönlü bir âlim olan İbn Habîb, fıkıh, hadis, tefsir ve dil çalışmalarının yanı sıra “Ukalâu’l- mecânîn” adlı bir eser ortaya koymuştur.4 Eserin başlığından da anlaşılacağı üzere konu bir bütün halinde akıl sağlığı yerinde olmayan “mecânîn” “deliler” hakkındadır.5 Klasik Arap edebiyatında mizahî unsur olarak kullanıldığını sıklıkla gördüğümüz “obur, tembel, asalak vb.” tiplerinin sosyal hayata farklı bir renk katan gülünç ama düşündürücü hikâyelerine benzer bir şekilde6 bu eserde de “deli” figürünün “akıllıca” verdiği cevaplar ya da takındığı “bilgece” tavırlar müellifin “derleme” amacı doğrultusunda, didaktik anlatım çerçevesinde edebi kalıba dökülmüştür. Klasik Arap literatüründe “akıllı deli” olarak bilinen taifeye dair kendisine ulaşan rivayetleri derlediği bu eserde7 müellif, muhtemelen hadisçi oluşunun etkisi ile aldığı rivayetlerin mümkün oldukça senetlerini vermeye özen göstermiştir. Bühlûl el-Mecnûn, ‘Uleyyân el-Mecnûn, Cu‘ayfi-rân el-Müvesves, Sabbâh el-Müvesves, Ebü’d-Dîk, Sa‘dûn gibi akıllı delilerin anekdotlarını mizahi bir materyal olarak belli bir düzende tasnif etmiştir. Pratik bir zekâ ve hazırcevaplık özelliği ile okuyucuları hayran bırakacak bu tipolojinin günümüz insanına vereceği pek çok yararlı mesajlar da bulunmaktadır.