Destanın Yeniden İnşası: Manas Destanı’nın Ibırayım Abdırahmanov Varyantı Üzerine Bazı Tespitler

Abstract

Kırgız Türklerine ait kahramanlık destanlarının zirvesi sayılan Manas Destanı, sadece Türk destancılık geleneğinin değil, aynı zamanda dünyanın sayılı epik hikâyelerinden biri kabul edilmektedir. Kırgız Türklerinin efsanevî geçmişinin edebî ifadesi olan destanla ilgili araştırmalar hâlâ devam etmektedir. Destanla ilgilenen araştırmacılar, destanın muhteva ve şekil özelliklerinden başka destanı yaratan ve nakleden anlatıcılarla ilgili bilgileri de değerlendirmişlerdir. Öte yandan Manas Destanı’nın muhtelif problemlerini inceleyen çalışmaların çoğunlukla birkaç varyant üzerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bu çalışmalarda özellikle Sagımbay Orozbakov ve Sayakbay Karalayev’e ait varyantlar temel alınmış, destanla ilgili bilimsel tartışmalar ve yorumlar, bu varyantlar üzerinden yapılmıştır. Manas Destanı’nın farklı varyantlarını esas alan çalışmalara ise neredeyse hiç tesadüf edilmemektedir. Hâlbuki Manas Destanı'nın çeşitli anlatıcılardan yazıya geçirilen birçok varyantı bulunmaktadır. Bu varyantlar, el yazması hâlinde Kırgız İlimler Akademisi El Yazmaları bölümünde muhafaza edilmektedir. Son yıllarda Kırgızistan'da Sovyetler Birliği döneminde çeşitli sebeplerden dolayı yayımlanmayan birçok varyant yayımlanmaya başlamış; böylece karşılaştırmalı çalışmalara imkânı verecek kaynaklara ulaşılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde yayınlanmayan varyantlardan biri de folklor derlemecisi ve manasçı Ibırayım Abdırahmanov’a aittir. Kırgız folkloruna ait ürünlerin yazıya geçirilmesinde, özellikle Manas Destanı’nın muhtelif varyantlarının kaydedilmesinde ciddi katkıları olan isimlerin başında gelen Ibırayım Abdırahmanov’a ait varyant, 2018 yılında iki cilt hâlinde yayımlanmıştır. Diğer manasçıların varyantlarından yararlanarak öz bir metin oluşturması sebebiyle Elias Lönnrot’a benzetilen Abdırahmanov, destanı bu şekilde yeniden üretmiştir. Manas, Semetey ve Seytek bölümlerini içeren varyant, diğer varyantlarla mukayese edildiğinde manasçı Sagımbay Orozbakov’un varyantına yakın olmakla beraber bazı epizot ve motiflerin işlenişi itibariyle farklılıklar da taşımaktadır. Öte yandan söz konusu varyant, Sovyetler Birliği döneminde yürütülen ideolojik tartışmaların gölgesinde kaleme alınmıştır. Bu bakımdan Sovyet ideolojisine aykırı fikirleri taşıdığı öne sürülen ve eleştiri konusu edilen Panislamist ve Pantürkist unsurlardan ayıklanmış bir metin niteliğine sahiptir. Bu sebeple, dikkate değer özellikler sergileyen varyantın incelenmesi, dönemin varyant üzerindeki etkisini anlamak bakımından oldukça önem arz etmektedir. Bu çalışma, Kırgız folklor araştırmacısı ve manasçı Ibırayım Abdırahmanov’un varyantını çeşitli açılardan incelemeyi amaçlamaktadır.