Katılım bankacılığına yönelik algı düzeyinin ölçülmesi üzerine bir pilot çalışma

Abstract

Katılım bankaları hem geleneksel bankaların yapmış olduğu faaliyetlerin birçoğunu hem de finansal kiralama gibi geleneksel bankaların yapamadığı farklı faaliyetleri de gerçekleştirebilen bankalardır. İslami bankacılık veya faizsiz bankacılık gibi farklı şekillerde de isimlendirilen bu bankalar geleneksel bankacılığın iyi bir alternatifi olmuştur. Ancak katılım bankaları geleneksel bankaların yapmış olduğu faiz temelli faaliyetlerde bulunmadıkları için bu bankaları tamamlayıcı niteliktedir ve finans sektörüne farklı bir çeşitlilik katar (Özulucan ve Deran, 2009, s. 86). Katılım bankaları, geleneksel bankaların işlemlerinde faizin olması sebebiyle finans sektörünün dışında kalan kişilerin fon ihtiyaçlarını karşılar ve geleneksel bankacılıktan farklı olarak sunduğu ürünler yardımıyla söz konusu kişilere fonlarını değerlendirme olanağı sunmaktadır (Özdemir, 2019, s. 122). İşleyiş şekilleri açısından katılım bankaları topladıkları fonları ortaklığa veya ticarete dayanan yöntemlerle değerlendirerek elde edilen karı veya zararı yatırımcısı ve kendisi arasında paylaştırarak yürütür. Ayrıca işlem süreçlerinde garar yasağı gereği aşırı belirsizlik içeren işlemler yapamaması, riskin tamamını gayrinakdi kredi kullanan kişiye yükleyememesi ve alkol, uyuşturucu ve kumar gibi konuları içeren işlemleri yerine getirememesi gibi birtakım kısıtlılıkları da bulunmaktadır. Aktarılan bilgiler ışığında ekonomik yaşamın içerisinde İslami temellerin olmasını amaçlayan ve bu doğrultuda bankacılık işlemlerinin bu temellere göre yapılmasını sağlayan katılım bankacılığı finans sisteminin dengeli bir şekilde olmasına yardımcı olmaktadır. Bu çerçevede finansal sistemin bir parçası olma hedefinde olan söz konusu finansal kuruluşlar müşterilerine tasarruflarını değerlendirme olanağı sunarak çeşitli ekonomik amaçların gerçekleştirilmesine de katkıda bulunur. (Takan ve Boyacıoğlu, 2015, s. 13). Katılım bankalarının ürün ve hizmetleri İslam dininin getirmiş olduğu birtakım ilkelere göre oluşturulmuştur. Bu durum katılım bankalarının hem fon toplama yöntemleri açısından hem de fon kullandırma yöntemleri açısından geleneksel bankalardan farklılaşmasına neden olmuştur. Bu bankalar kişi ve kurumlardan cari hesap ya da katılma hesabı yoluyla fon toplamaktadır. Cari hesaplar, geleneksel bankacılığın ürün olan vadesiz hesaplara benzerken bireylere herhangi bir getiri sağlamaz ancak kişiler istedikleri zaman paralarını bankadan temin edebilme hakkına sahiptir. Katılma hesabında ise kişilerin fonları banka tarafından ticarette veya sanayide değerlendirilir. Ve elde edilen gelir veya zarar banka ve kişi arasında paylaştırılır. Katılım bankalarının fon kullandırma yöntemlerinin temelinde ise gayrinakdi krediler yer almaktadır. Bu bankalar mudarebe, müşareke, murabaha, istisna, icare ve kiralama yöntemlerini kullanarak kişi ve kurumlara fon temini sağlar. Dünyada katılım bankalarının kurulmasına yönelik ilk faaliyetler Malezya ve Pakistan’da gerçekleşmiştir ancak bu girişimler çeşitli nedenler dolayısıyla istenildiği seviyeye çıkamamıştır. Bu girişimlerin ardından Hint İslam Cemiyeti tarafından kurulan faizsiz borç veren sisteminin oldukça başarılı sonuçlar elde etmesi 1970 yılında gerçekleştirilen Cidde toplantısında İslam ülkelerinin dışişleri bakanlarını harekete geçirmiştir. Toplantıya katılan dışişleri bakanları, bütün İslam ülkelerinin ekonomik, bilimsel ve kültürel anlamda iş birliği içinde hareket etmeleri konusunda ortak görüş bildirmiştir. Bu görüş sonucunda birçok ülkede çeşitli katılım bankaları faaliyete geçmeye başlamıştır (Büyükakın ve Önyılmaz, 2012, s. 5). Maddi durumu yetersiz kişilerin faiz ödemelerine izin vermeden fon sağlamalarını sağlayan Nasır Sosyal Bankası katılım bankacılığının modern anlamındaki ilk örneğidir (Özkan, 2012, s. 11). Katılım bankacılığının Dünya’daki gelişimi bu şekilde iken Türkiye'de katılım bankacılığının ortaya çıkmasında atıl fonların ülke ekonomisine kazandırılması ve yabancı yatırımcıların ülkeye çekilebilmesi umudu etkili olmuştur. Bu bankalar hem finans sektörü için hem de dış ticaretin gelişimi oldukça önemli bir görev üstlenmektedir (Kılıç ve Türkan, 2021, s. 155). Bu noktadan hareketle 1983 yılında çıkartılan Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile söz konusu kuruluşların özel finans kurumları olarak isimlendirilmesi ilk adım olarak ifade edilebilir. Bu tarihten sonra Türkiye’de faaliyete başlayan ilk katılım bankaları Faisal Finans Kurumu ve Albaraka Türk’tür. Katılım bankaları 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’ndan sonra çok hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır (Bağış ve Yılmaz, 2020, s. 3153). Bankacılık Kanunu’nda 2005 yılında yapılan düzenlemeyle hem söz konusu finansal kuruluşların ismi değiştirilerek katılım bankası olarak belirlenmiş hem de Özel Finans Kurumları Birliği, Türkiye Katılım Bankaları Birliği ismini almıştır (Hazıroğlu, 2016, s. 124-125). Aktarılan bilgiler ışığında bu çalışmanın temel amacını iki başlıkta toplamak mümkündür. Bu bağlamda çalışmanın ilk amacı üniversite öğrencilerinin katılım bankacılığı algısının ölçülmesidir. Çalışmanın ikinci amacı ise Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi bünyesinde bulunun tüm fakülte öğrencilerinin katılım bankacılığı algısını ölçmek adına yapılacak olan anket çalışmasına zemin oluşturmaktır. Ayrıca bu çalışma keşifsel nitelikte yapılmış bir pilot çalışmadır. Dolayısıyla bu çalışma için belirli bir örnek hacmi saptanmamıştır. Elde edilen araştırma sonuçlarının genellenmesi gibi bir amaç söz konusu değildir. Bu bağlamda çalışmada ilk olarak katılım bankacılığı hakkında genel tanımlamalara, tarihçeye ve araştırmaya ait farklı literatür çalışmalarına yer verilmiştir. Daha sonraki bölümde ise araştırmanın amacı, yöntemi ve bulgularına yer verilerek son kısımda önerilerde bulunulmuştur.