İran Kaynakları Işığında I. Dünya Harbi'nde Osmanlı Devleti (1914-1918)

Abstract

“İran Kaynakları Işığında I. Dünya Harbi’nde Osmanlı Devleti (1914-1918)” başlıklı bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Harbi’ne girişi ve harp sürecindeki askerî, siyasî ve dinî politikaları İran kaynakları ışığında nitel araştırma yaklaşımlarıyla ele alınmıştır. Çalışmada içerik analizi, kavramsal analiz, dokümantasyon ve tartışmalı analiz tekniklerinden faydalanılmış, ele alınan konular İran menşeli arşiv belgeleri, süreli yayınlar ve hatıratlar ışığında değerlendirilmiştir. Verilerin yorumlanmasında ise sosyopolitik bir analiz yaklaşımı benimsenmiş, harp dönemindeki siyasî, askerî ve toplumsal gelişmelerin İran kamuoyuna yansımaları bu yöntem doğrultusunda ele alınmıştır. Çalışmada özellikle İran İçişleri ile Dışişleri Bakanlıkları ve İran Milli Arşivi’ne ait belgeler kullanılarak, İran hükûmetlerinin I. Dünya Harbi sırasında Osmanlı Devleti’nin siyasî ve askeri faaliyetlerini nasıl takip ettikleri, bu faaliyetlere karşı nasıl bir tutum sergilendikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca harp yıllarında İran’da yayımlanan “Asr-ı Cedîd”, “Bâmdâd-ı Rûşen”, “Çehre-nemâ”, “İrşâd”, “Hablü’l-metin” “Hâver”, “Kaveh”, “Nevbahar”, “Ra’d” ve “Şihâb-ı Sâkib” isimli gazetelerin harp süresince Osmanlı Devleti’nin siyasî, askerî ve dinî politikalarını nasıl yorumladıkları analiz edilmeye çalışılmıştır. Öte yandan, dönemin hatıratlarına da başvurularak İran devlet adamları, dönemin görgü tanıkları ve ulemâsının Osmanlı faaliyetlerine ilişkin algısı ve tutumu ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede Osmanlı Devleti ile İran arasındaki sınır ihtilafı, Osmanlı’nın harp öncesindeki askeri hazırlıkları, kapitülasyonları tek taraflı ilgâsı ve Osmanlı Şeyhülislâmı tarafından ilan edilen Cihad-ı Ekber’in İran kamuoyunda ve ulemasında nasıl yankı bulduğu ortaya konmuştur. Osmanlı Devleti’nin Kafkas, Irak ve Çanakkale cephelerinde yürüttüğü askeri ve propaganda faaliyetleri, harp süresince ardı ardına değişen İran hükûmetleri başta olmak üzere Şiî ulema, halk ve yerel yöneticilerin tepkileri ele alınmıştır. Bununla birlikte Osmanlı ve Almanya’nın İran ve Afganistan misyonları, Rauf Bey Müfrezesi, Kirmanşah Krizi, petrol mücadelesi ve İran’daki yerel aşiret ve liderlerin tepki ve tutumları İran’ın tarafsızlık politikası bağlamında değerlendirilmiştir. Son olarak Osmanlı-Alman ittifakının harp yılları boyunca ittifak kurma bağlamında askeri ve diplomatik girişimlerinin İran kamuoyundaki yansımaları ele alınmış ve bu girişimlerin İran’ın iç ve dış politikasını nasıl şekillendirdiği üzerinde çözümlemeler yapılmıştır. Bu bağlamda çalışmanın özgün katkısı, I. Dünya Harbi yılları boyunca İran hükûmetleri, uleması ve halkının Osmanlı Devleti’nin askerî, siyasî ve dinî girişimlerine dair algılarını ortaya koymakla birlikte bahse konu girişimlerin İran kamuoyunun algısını ne ölçüde etkilediğini İran menşeli kaynaklar bağlamında çok yönlü bir biçimde analiz etmesidir. Anahtar Kelimeler: İran Kamuoyu, Diplomasi, Propaganda, Cepheler, İttifak ArayışlarıThis study, titled “The Ottoman Empire in the First World War (1914–1918) in the Light of Iranian Sources”, examines the Ottoman Empire’s entry into World War I and its military, political, and religious policies throughout the war based on Iranian sources and qualitative research methods. The research employs techniques such as content analysis, conceptual analysis, documentation, and critical analysis. The subjects are assessed using Iranian archival documents, periodicals, and memoirs. A sociopolitical analytical approach is adopted to interpret how political, military, and social developments during the war were reflected in Iranian public opinion. By utilizing documents from Iran’s Ministries of Interior and Foreign Affairs and the Iranian National Archives, the study aims to reveal how Iranian governments observed and responded to the Ottoman Empire’s political and military activities during the war. Additionally, newspapers such as Asr-ı Jadid, Bâmdâd-ı Raushan, Tchehre Nema, Irshâd, Hablul-Matin, Khavar, Kavah, Noubahar, Ra’d, and Shihâb-ı Sâkib are analyzed to understand how they interpreted the Ottoman Empire’s political, military, and religious policies. Memoirs from the period are also examined to explore the perceptions and attitudes of Iranian statesmen, eyewitnesses, and religious scholars regarding Ottoman initiatives. The study discusses the border disputes between the Ottoman Empire and Iran, the Ottoman military preparations before the war, the unilateral abolition of capitulations, and the declaration of Cihad-ı Ekber (Great Jihad) by the Ottoman Shaykh al-Islam, along with its impact on Iranian public and religious circles. It also addresses the military and propaganda operations carried out by the Ottoman Empire on the Caucasus, Iraq, and Gallipoli fronts, and examines the reactions of various Iranian governments, Shiite scholars, local leaders, and the general public. Ottoman and German missions in Iran and Afghanistan, the Rauf Bey Detachment, the Kermanshah Crisis, the struggle for oil, and the responses of local tribes and leaders are discussed in the context of Iran’s policy of neutrality. Finally, the study evaluates how the military and diplomatic efforts of the Ottoman-German alliance were perceived by the Iranian public and how these efforts influenced Iran’s internal and external politics. The original contribution of this study lies in its comprehensive analysis of how the Iranian governments, religious authorities, and public perceived and responded to the Ottoman Empire’s initiatives during World War I, based entirely on Iranian sources. Keywords: Iranian Public Opinion, Diplomacy, Propaganda, War Fronts, Alliance Efforts