Mu’tezile’de Yaratılışın Gayesi ve İlahî Fiillerin Değer Analizi

Abstract

Makalemizde Basra Ekolü temsilcilerinden olan ve Mu’tezile’nin beş doktrinel esasını sistemleştiren Kâdî Abdulcebbar’ın (ö. 415/1024) görüşleri doğrultusunda âlemin ve özellikle de insanın yaratılışındaki ilahi gaye ve bu gayeyi ifade eden kavramların değer analizi tasviri bir metotla ele alınacaktır. Bu doğrultuda Allah’ın insanı niçin yarattığı sorusu, ilahi fiillerdeki gaye/garaz (amaç ve nedensellik) unsuru esas alınarak cevaplandırılmaya çalışılacak ve Allah’ı yaratmaya çağıran zorunsuz nedenin (dâî) nitel değeri incelenecektir. Bununla birlikte Allah’ın yaratma gayesinin merkez kavramı olan ‘faydalandırma’nın, yaratılış öncesinde hikmet üst başlığı ile ‘tefaddul’ (karşılık beklemeksizin fayda sağlama); yeniden dirilişte ise vâcib üst başlığı ile ‘sevab’(mükâfat) ve ‘ivaz’ (elemin bedeli) olarak formüle edildiği görülecektir. İkab/cezanın ise yaratılışın başlangıcına ait bir değer olmadığı dolayısıyla yeniden diriliş ile zorunluluk kazanan ‘yasal iyi’ olduğu vurgulanacaktır. Bütün bu gayeliliği ifade eden kavramların ‘fayda ve iyilik’ (maslahat ve hüsn) değerleri içerisinde temellendirilmeye çalışıldığına yer verilecektir. Çalışmamızda yaratılışa başlamanın esas gayesi faydalandırma ve bunun fiilî değeri tefaddul iken; yeniden yaratılışın gaye değeri fayda ve iyi, fiilî değeri ise vâcib olduğu sonucuna ulaşılacaktır.

This article descriptively discusses the divine purpose in the creation of the world and especially the human being, and the value analysis of the concepts, expressing this purpose in the light of the views of Qāḍī ʿAbd al-Jabbār (d. 415/1024), who was from the Basra School, and systemized the five doctrinal principles of the Mu'tazila. Accordingly, it answers the question why God created the human on the basis of the purpose/aim in divine actions and examines the qualitative value of the non-compulsory cause (dā’ī) that motivates God to create. In addition, the article shows that 'beneficence', the central concept in the purpose of the creation, is formulized as ‘tafaḍḍul’ (disinterested or gratuitous beneficence) with the title of wisdom before the creation and as ‘thawāb’ (reward) and ‘iwaḍ (compensation) with the title of wājib (necessary or obligatory) in the resurrection. It also emphasizes that ‘iqāb (punishment) is not a value for the beginning of creation, and therefore it is 'legal good' required by the resurrection. It also touches on that the concepts, expressing all this purposefulness are based on the values of 'benefit and good' (maṣlaḥa and ḥusn). This article concludes that while the main purpose of the beginning of creation is beneficence and its actual value is tafaḍḍul; the main purpose of re-creation is benefit and good, and the actual value is wājib.