Vâsıl bin Ata ve Mu'tezilî Düşüncenin Doğuşu

Abstract

Vâsıl b. Ata, medeniyet ve kültürlerarası etkileşimin İslam düşüncesinde köklü değişikliklere neden olacağını öngören bir şahıstır. Nitekim yaşadığı dönemde kadîm Farisî felsefeyle yoğun bir diyalektik mücadeleye girişilmiş kısa bir süre sonra da tercüme hareketleri başlamıştır. O, güçlü delillere sahip olan dinî ve felsefî öğretilere karşı İslam dinini savunmak için aklî/nazarî diyalektik yönteme geçişte ciddi katkısı olan bir bilgindir. Özellikle kurduğu davetçi sistemi ve düalist akımın temsilcileriyle gerçekleştirdiği özel toplantılar, İslamî aklî okulun inşasına önemli katkılar sağlamıştır. Vâsıl’ın açtığı çığır ile Mu’tezilî bilginler, dinî, aklî, siyasî ve ahlakî konulara has teoriler icat etmiş ve İslamî ilimlerin bütün alanlarında nazarî/istidlâlî metodu uygulamışlardır. Bu şekilde İslam dışı dinî ve fikrî akımların öğretilerine karşı aklî ve mantıkî metotlarla İslam’ı müdafaa etmişler; fizik ve metafiziğe ait kuramlarını delile ve ahlakî önermelere dayandırmışlardır. Zira Mu’tezile, ekolün entelektüel birikimini geleceğe taşırken bilimsel gelişmeye işlerlik kazandıran aklî/nazarî düşünceyi de geliştirerek bir sonraki nesle aktarabilmiş bir ekoldür. Bu açıdan Vâsıl’ın Mu’tezile’nin dördüncü tabakasında zikredilmesi de bir ihyacı olduğunu belgeler niteliktedir. Dolayısıyla bütün detaylarıyla onun hayatını, öğretisini, etkisini ve bilimsel misyonunu bilim dünyasına kazandırmak oldukça önem arz etmektedir. Yazar, üç bölümden oluşan kitabının ilk bölümünde, i’tizal hareketinin doğuşu hakkında kelam ve fırak yazarları tarafından dile getirilen görüşlerin zaman, mekân, şahıs ve olgu yönüyle kritiğini yapmıştır. Sayılan bu olguların i’tizal hareketine etkisini görebilmek adına detaylı bir inceleme yapılmış; konu başlıkları da bu yönde bir kronolojiyle oluşturulmuştur. Mu’tezile’nin doğuşu üzerinde mezhebî faktörün etkisi ise Şiî, Sünnî ve Mu’tezilî bakış açısıyla açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde Vâsıl’ın hayatına dair kaynakların aktardığı bilgiler, dönemin ilmî ve sosyo-kültürel ortamı dikkate alınarak kategorize edilmiştir. Buna göre onun yaşamında dönüm noktası olan yerler, fikren olgunlaşmasına katkısı olan şahıslar, onu ayrıcalıklı kılan fiziksel ve manevî nitelikler, kendi öğretisel misyonunu paylaşan ve devam ettiren entelektüel şahıslar ve çağdaşlarıyla olan münasebetleri bu bölümün ana konularını oluşturmuştur. Üçüncü bölümde ise Vâsıl’ın İslam düşüncesindeki konumunu tespit için paradigmal dönüşümlere yer verilmiştir. Vâsıl’ın siyasî, disiplinler arası ve kelamî paradigmayı anlamlandırmak için kullandığı kavramsal çerçeve incelenmiştir. Son olarak Ek’ler bölümünde Vâsıl’dan günümüze ulaşan, kısa notlar, hutbe ve yazışmaların Türkçe tercümesi verilerek, metinlerin kısa analizi yapılmıştır.