İslam siyaset felsefesinde filozofların hürriyet anlayışları

Abstract

Bu çalışma, İslam felsefesi bağlamında bireyin özgürlüğünü hem ahlaki hem de siyasal yönleriyle inceleyerek kavramın felsefi temellerini ve tarihsel dönüşümünü ortaya koymaktadır. Araştırma; Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Haldûn, Gazâlî, Kindî ve Râgıb el-İsfahânî gibi düşünürlerin özgürlük anlayışlarını sistematik ve karşılaştırmalı biçimde ele almaktadır. Tezin temel soruları; İslam felsefesinde hürriyetin nasıl tanımlandığı, bireysel ve siyasal özgürlüğün hangi çerçevede yorumlandığı, kavramın tarihsel süreçteki dönüşümü ve klasik düşünceyle modern özgürlük anlayışı arasındaki bağlantılar olmuştur. Üç temel hipotez geliştirilmiştir: İslam filozofları özgürlüğü bireysel hakla sınırlamayarak ahlaki ve toplumsal sorumluluklarla birlikte değerlendirmiştir. Sistematik, karşılaştırmalı analiz, literatürde parçalı ele alınan hürriyet konusuna bütüncül bir bakış sağlar. Bu inceleme, günümüz özgürlük tartışmalarının yeniden değerlendirilmesine katkı sunar. Tezin ilk bölümleri felsefe kavramı ve alt disiplinlerine genel bir bakışla başlamakta; ardından İslam felsefesinin yapısı, siyaset ve ahlak ilişkisi incelenmektedir. Klasik düşünürler özgürlüğü erdemli yaşam, toplumsal düzen ve etik sorumluluk temelinde ele almış; bireyin özgürlüğü, devlet ve toplumla olan karşılıklı ilişki bağlamında tanımlanmıştır. Bu çerçevede “itaat”, “adalet” ve “düzen” kavramları merkezi bir rol oynamıştır. Günümüz özgürlük tartışmaları ise daha çok bireysel haklar ve siyasal özgürlük eksenindedir; ancak klasik mirasın ahlaki boyutu hâlâ güncelliğini korumaktadır. Tez, hürriyet kavramını hem metafizik hem ahlaki hem de siyasal yönleriyle bütüncül biçimde ele alarak literatüre özgün bir katkı sunmaktadır. Ayrıca klasik İslam düşüncesinden hareketle modern özgürlük teorilerine ve güncel konulara değer temelli bir perspektif geliştirme potansiyeli taşımaktadır. Sonuç olarak, İslam filozoflarının hürriyet anlayışı, bireyin özgürlüğünü toplumsal sorumluluk ve etik ilkelerle dengeleyen derinlikli bir yaklaşım sunmakta ve modern özgürlük tartışmalarına zengin bir düşünsel zemin kazandırmaktadır.

This study examines individual freedom from both moral and political perspectives within the context of Islamic philosophy, revealing the philosophical foundations and historical transformation of the concept. The research systematically and comparatively examines the understandings of freedom of thinkers such as Farabi, Ibn Sina, Ibn Khaldun, Ghazali, Kindi, and Raghib al-Isfahani. The fundamental questions of the thesis are how freedom is defined in Islamic philosophy, the framework within which individual and political freedom are interpreted, the transformation of the concept throughout history, and the connections between classical and modern understandings of freedom. Three fundamental hypotheses are developed: Islamic philosophers did not limit freedom to individual rights but considered it in conjunction with moral and social responsibilities. A systematic, comparative analysis provides a holistic perspective on the subject of freedom, which is treated fragmentarily in the literature. This study contributes to the reassessment of contemporary debates on freedom. The first sections of the thesis begin with a general overview of the concept and its subdisciplines; It then examines the structure of Islamic philosophy and the relationship between politics and ethics. Classical thinkers considered freedom as the basis of a virtuous life, social order, and ethical responsibility; individual freedom was defined within the context of the interrelationship between the state and society. Within this framework, the concepts of "obedience," "justice," and "order" have played a central role. Today's discussions of freedom, however, are focused more on individual rights and political freedom; however, the moral dimension of the classical legacy remains relevant. The thesis makes an original contribution to the literature by holistically addressing the concept of freedom, encompassing its metaphysical, moral, and political aspects. Furthermore, it carries the potential to develop a value-based perspective on modern theories of freedom and current issues, drawing on classical Islamic thought. In conclusion, Islamic philosophers' understanding of freedom offers a profound approach that balances individual freedom with social responsibility and ethical principles, providing a rich intellectual foundation for modern discussions of freedom.